भारतीय शिक्षण पद्धती ही प्राचीन काळापासून मुलांच्या सर्वांगीण विकासावर भर देणारी होती. पण आधुनिक शिक्षण पद्धतीने केवळ औपचारिक ज्ञानावर भर दिल्याने मूल्याधारित आणि संस्कारक्षम शिक्षणाचा अभाव जाणवू लागला. या पार्श्वभूमीवर विद्या भारती ही संस्था भारतीय परंपरेला अनुसरून मुलांसाठी गुणवत्तापूर्ण आणि संस्कारक्षम शिक्षण देण्यासाठी कार्यरत आहे.
विद्या भारतीने भारतभर सुरू केलेला “शिशु वाटिका प्रकल्प” हा पूर्व-प्राथमिक शिक्षणाचा एक अभिनव उपक्रम आहे. येथे बालकांना त्यांच्या नैसर्गिक क्षमतेनुसार विकसित करून त्यांचे शारीरिक, मानसिक, बौद्धिक आणि नैतिक शिक्षण सुसंस्कारांच्या आधारे दिले जाते.
विद्या भारतीच्या शिशु वाटिकेची वैशिष्ट्ये
विद्या भारतीच्या शिशु वाटिका या पारंपरिक गुरुकुल शिक्षणपद्धती आणि आधुनिक शिक्षण प्रणाली यांचा समतोल साधत बालकांसाठी एक प्रेरणादायी आणि आनंददायी शिक्षणाचा अनुभव निर्माण करतात.
१. शिक्षणाची पंचकोशीय संकल्पना
शिशु वाटिकांमध्ये बालकांचा पंचकोशीय विकास हे शिक्षणाचे प्रमुख तत्त्व आहे.
- अन्नमय कोश: (शारीरिक आरोग्य) खेळ, योग, योग्य आहार आणि व्यायामावर भर
- प्राणमय कोश: (ऊर्जाशक्ती) ध्यान, प्रार्थना, सकारात्मक विचारसरणी
- मनोमय कोश: (भावनिक विकास) संवाद कौशल्य, कथा, संगीत, कला
- विज्ञानमय कोश: (बुद्धिमत्तेचा विकास) प्रयोग, गणित, तर्कशक्ती वाढवणे
- आनंदमय कोश: (आत्मिक विकास) संस्कार, नैतिक मूल्ये, सेवा वृत्ती
२. मातृभाषेतून शिक्षण
बालकांची बौद्धिक वाढ आणि संकल्पनांची स्पष्टता यासाठी शिक्षण मातृभाषेतून दिले जाते. त्यामुळे त्यांची शिकण्याची गती वाढते, तसेच विचार करण्याची प्रक्रिया सशक्त होते.
३. शालेय साहित्यविना शिक्षण पद्धती
विद्या भारतीच्या शिशु वाटिकांमध्ये पारंपरिक दप्तर, वही-पुस्तके यांचा वापर केला जात नाही. त्याऐवजी खेळ, गोष्टी, गाणी, हस्तकला आणि नैसर्गिक अनुभवांवर आधारित शिक्षण दिले जाते.
४. कौटुंबिक सहभाग आणि पालक सुसंवाद
शिशु वाटिका शिक्षणात केवळ शिक्षक नाहीत, तर पालक आणि संपूर्ण कुटुंब यांचाही सहभाग महत्त्वाचा मानला जातो. नियमित पालक सुसंवाद, कार्यशाळा आणि कुटुंब समायोजन यामध्ये भर दिला जातो.
५. भारतीय संस्कृतीशी नाते
विद्या भारतीच्या शिशु वाटिकांमध्ये विद्यार्थ्यांना संस्कृती, परंपरा, सण-उत्सव यांचा अभ्यास करून भारतीय संस्कारांची गोडी लावली जाते. श्लोक, योग, नृत्य, भजन, कथा यांचा अभ्यास करून विद्यार्थी सामाजिकदृष्ट्या जबाबदार नागरिक होतात.
६. अनुभवाधारित शिक्षण
बालकांची जिज्ञासा आणि प्रयोगशीलता वाढवण्यासाठी विविध उपक्रम घेतले जातात. उदाहरणार्थ:
- निसर्ग भ्रमंती: झाडे, प्राणी-पक्षी, निसर्ग यांचा थेट अनुभव
- कला आणि क्राफ्ट: हस्तकला, चित्रकला, रंगकाम
- खेळ आणि सांस्कृतिक उपक्रम: शारीरिक, मानसिक आणि सामाजिक विकास
शिशु वाटिका प्रकल्पाची संपूर्ण भारतभर वाढ
विद्या भारतीच्या शिशु वाटिका संकल्पना संपूर्ण भारतभर राबवली जात आहे. सध्या १०,००० पेक्षा अधिक शिशु वाटिका विविध राज्यांमध्ये कार्यरत आहेत. ग्रामीण भाग असो किंवा शहरी, शिशु वाटिकेच्या माध्यमातून लाखो बालकांना संस्कारयुक्त आणि आनंददायी शिक्षण मिळत आहे.
विद्या भारतीच्या मार्गदर्शनाखाली राज्यनिहाय शिशु वाटिकांचे जाळे तयार झाले आहे. यात उत्तर प्रदेश, मध्य प्रदेश, महाराष्ट्र, राजस्थान, ओडिशा, बिहार, कर्नाटका, केरळ यांसारख्या राज्यांमध्ये मोठ्या प्रमाणात शिशु वाटिका चालवल्या जात आहेत.
विद्या भारतीच्या शिशु वाटिकेचा प्रभाव आणि यशोगाथा
विद्या भारतीच्या शिशु वाटिकांत शिकलेली मुले शारीरिक, मानसिक, सामाजिक आणि नैतिकदृष्ट्या अधिक समतोल असतात. त्यांचा स्वभाव आत्मविश्वासपूर्ण, संवेदनशील आणि चारित्र्यसंपन्न असतो. अनेक ठिकाणी या संस्थेच्या विद्यार्थ्यांनी पुढे जाऊन समाजसेवा, संशोधन आणि उद्योजकता यामध्ये मोठे योगदान दिले आहे.
विद्या भारतीने विकसित केलेल्या या शिक्षण पद्धतीमुळे शिक्षण अधिक आनंददायी आणि अर्थपूर्ण बनले आहे. केवळ पुस्तकी शिक्षण देण्यापेक्षा जीवनोपयोगी शिक्षणावर भर दिल्यामुळे पालक आणि शिक्षकदेखील आनंदी आहेत.
शिशु वाटिकेच्या भविष्यातील योजना
विद्या भारती शिशु वाटिकेचा विस्तार वाढवत असून भविष्यात काही महत्त्वाचे उद्दीष्टे आहेत:
- दर तालुक्यात किमान एक शिशु वाटिका सुरू करणे.
- शिक्षकांसाठी विशेष प्रशिक्षण कार्यक्रम राबवणे.
- तंत्रज्ञानाचा वापर वाढवून विद्यार्थ्यांसाठी डिजिटल शिक्षण उपलब्ध करणे.
- शिक्षणात पारंपरिक भारतीय तत्त्वज्ञान आणि आधुनिक संशोधनाचा योग्य समतोल राखणे.
निष्कर्ष
विद्या भारतीच्या शिशु वाटिका हा शिक्षण क्षेत्रातील एक क्रांतिकारी उपक्रम आहे. येथे संगणकीय अभ्यासक्रमाऐवजी प्रत्यक्ष अनुभवावर आधारित शिक्षण दिले जाते, जेणेकरून बालकांचे बुद्धिमत्ता, भावनिक स्थैर्य आणि चारित्र्य यांचा विकास होतो.
विद्या भारतीच्या शिशु वाटिका संस्कारक्षम आणि सशक्त भारत घडवण्यासाठी एक महत्वाचा पाया ठरत आहेत. या प्रकल्पामुळे लाखो बालकांना त्यांच्या स्वाभाविक बुद्धीला वाव देणारे, नैतिक मूल्यांनी परिपूर्ण आणि आनंदी शिक्षण मिळत आहे.
