शिशुवाटीका , अमरावती

भारतावर ब्रिटिश साम्राज्याचा प्रभाव वाढत असताना इंग्रजी शिक्षण प्रणाली लागू करण्यात आली. यामुळे काही फायदे झाले असले, तरी भारतीय संस्कृती, ज्ञानपरंपरा आणि सामाजिक संरचनेवर याचा नकारात्मक परिणामही झाला. खालील प्रमुख नुकसान इंग्रजी शिक्षणामुळे झाले:

१. भारतीय शिक्षणपद्धतीचा ऱ्हास

पारंपरिक गुरुकुल शिक्षणपद्धती, ज्यामध्ये नैतिकता, संस्कार, धर्म आणि व्यवहारज्ञान शिकवले जात होते, ती नष्ट झाली. इंग्रजी शिक्षणामुळे व्यावहारिक आणि संस्कारक्षम शिक्षणाऐवजी केवळ नोकरीसाठी उपयुक्त शिक्षण देण्यावर भर दिला गेला.

२. मानसिक गुलामगिरी आणि आत्मविश्वास कमी होणे

इंग्रजी शिक्षणाने भारतीयांना त्यांच्या स्वतःच्या ज्ञानपरंपरेबद्दल न्यूनगंड दिला. भारतीय विद्या, आयुर्वेद, गणित, योग, स्थापत्यशास्त्र यांची उपेक्षा झाली. भारतीयांना असे वाटू लागले की इंग्रजीतून शिक्षण घेतल्याशिवाय प्रगती होऊ शकत नाही.

३. भारतीय भाषांची हानी

इंग्रजी शिक्षणामुळे संस्कृत, मराठी, हिंदी आणि इतर भारतीय भाषांचे महत्त्व कमी झाले. उच्च शिक्षण फक्त इंग्रजीतून उपलब्ध असल्यामुळे मातृभाषेतील शिक्षण दुय्यम झाले आणि स्थानिक भाषा विकासाच्या संधी गमावल्या.

४. स्वदेशी उद्योगांचे नुकसान

इंग्रजी शिक्षण प्रणालीमध्ये पारंपरिक भारतीय कला, व्यवसाय आणि कौशल्य शिकवले जात नव्हते. त्यामुळे स्वदेशी उद्योग आणि स्थानिक कौशल्य नष्ट होऊन लोक ब्रिटिशांच्या औद्योगिक उत्पादनांवर अवलंबून राहू लागले.

५. राष्ट्रीय एकात्मतेला धोका

इंग्रजी शिक्षणामुळे समाजात दोन वर्ग तयार झाले—एक इंग्रजी जाणणारा उच्चवर्ग आणि दुसरा स्थानिक भाषा बोलणारा सर्वसामान्य वर्ग. यामुळे समाजात दरी निर्माण झाली आणि भारतीय संस्कृतीचे एकात्मिक स्वरूप कमकुवत झाले.

६. नैतिक व संस्कारक्षम शिक्षणाचा अभाव

पारंपरिक भारतीय शिक्षणात गुरुकुल संस्कृतीमुळे नैतिक मूल्ये, संयम, कृतज्ञता, आत्मसंयम शिकवले जात होते. मात्र, इंग्रजी शिक्षणात याचा अभाव राहिल्याने विद्यार्थ्यांमध्ये व्यावहारिक जीवनातील मूल्यांची कमतरता दिसून येते.

निष्कर्ष

इंग्रजी शिक्षणामुळे भारताने तंत्रज्ञान आणि जागतिक व्यापारात काही प्रगती केली असली, तरी त्याचवेळी भारतीय संस्कृती, भाषा, आत्मसन्मान आणि सामाजिक समरसतेला मोठा फटका बसला. आज स्वातंत्र्यानंतर आपण भारतीय शिक्षणपद्धतीला पुनरुज्जीवित करून मातृभाषेतील शिक्षणाला प्राधान्य द्यायला हवे, जेणेकरून बालकांना त्यांच्या संस्कृतीशी जोडता येईल आणि आत्मनिर्भरता निर्माण करता येईल.