विद्या भारतीच्या शिशुवाटिकेत शिक्षण हा केवळ पाठ्यपुस्तकापुरता मर्यादित न राहता व्यवहारज्ञान, संस्कार, जीवनकौशल्ये आणि नैतिक मूल्ये शिकवण्यावर भर दिला जातो. मुलांच्या पंचकोशीय विकासाच्या संकल्पनेवर आधारित शिक्षण प्रणाली येथे अवलंबली जाते. याच अंतर्गत विद्या भारतीने निश्चित केलेल्या १२ जीवन व्यवस्थांचे शिक्षण विद्यार्थ्यांना दिले जाते, जे त्यांच्या भविष्यातील जीवनाच्या दैनंदिन गरजांसाठी अत्यंत महत्त्वाचे ठरते.
विद्या भारतीच्या शिशुवाटिकेमध्ये शिकवल्या जाणाऱ्या १२ जीवन व्यवस्थांची माहिती
१. चित्र संग्रहालय (Art & Picture Gallery)
- उद्देश: बालकांच्या सर्जनशीलतेचा विकास करणे.
- शिक्षण पद्धती:
- विविध चित्रांचे प्रदर्शन आणि त्यांचे स्पष्टीकरण.
- महापुरुषांचे जीवन, इतिहास आणि प्रेरणादायक प्रसंगांचे चित्ररूप सादरीकरण.
- निसर्ग, प्राणी, सण, कला आणि परंपरा यांची चित्रमय ओळख.
२. विज्ञान प्रयोगशाळा (Science Laboratory)
- उद्देश: बालकांमध्ये वैज्ञानिक दृष्टिकोन विकसित करणे.
- शिक्षण पद्धती:
- साधे विज्ञान प्रयोग करून दाखवणे आणि निरीक्षण करायला शिकवणे.
- पदार्थांचे गुणधर्म, पाण्याचे स्वरूप, प्रकाश आणि ध्वनी यासंबंधी प्रयोग.
- नैसर्गिक घटक, माती, हवा, झाडे आणि पर्यावरण समजावून सांगणे.
३. वस्तुसंग्रहालय (Object Collection & Museum)
- उद्देश: विविध वस्तू आणि त्यांच्या उपयुक्ततेची माहिती देणे.
- शिक्षण पद्धती:
- नैसर्गिक आणि कृत्रिम वस्तूंचा अभ्यास.
- पूर्वीच्या आणि सध्याच्या जीवनशैलीतील वस्तूंची तुलना.
- खेळणी, नाणी, पारंपरिक उपकरणे यांचा परिचय.
४. प्राणी संग्रहालय (Animal & Bird Conservation)
- उद्देश: प्राण्यांविषयी प्रेम आणि सहअस्तित्व शिकवणे.
- शिक्षण पद्धती:
- वेगवेगळ्या प्राण्यांचे जीवनचक्र समजावून देणे.
- प्राणी आणि पक्ष्यांच्या राहण्याच्या ठिकाणांविषयी माहिती.
- घरगुती पाळीव प्राणी आणि जंगलातील वन्यजीव यांच्यातील फरक.
५. घर – कुटुंब शिक्षण (Household & Family Education)
- उद्देश: घरगुती जबाबदाऱ्या समजावून देणे आणि स्वावलंबन वाढवणे.
- शिक्षण पद्धती:
- घरातील स्वच्छता आणि कचरा व्यवस्थापन.
- स्वयंपाकघरातील साधी कामे आणि स्वयंपाकास मदत.
- घरगुती शिस्त आणि सहकार्याची भावना वाढवणे.
६. उद्यान शिक्षण (Garden & Plantation Education)
- उद्देश: पर्यावरणप्रेम आणि वनस्पतींच्या संगोपनाची माहिती.
- शिक्षण पद्धती:
- झाडे लावणे आणि त्यांची निगा राखणे.
- पाणी व्यवस्थापन, बागकाम आणि शेतीची प्राथमिक माहिती.
- फळझाडे, फुलझाडे आणि औषधी वनस्पती यांचे महत्त्व.
७. कार्यशाळा (Workshop & Hand Skills Development)
- उद्देश: हातकाम आणि हस्तकलेचा विकास करणे.
- शिक्षण पद्धती:
- हस्तकला, मातीशिल्प, चित्रकला आणि हाताने वस्त्रनिर्मिती.
- कागदाच्या वस्तू, सजावटीच्या वस्तू तयार करणे.
- लाकडी वस्तू, दोरखंड बांधणे आणि इतर कौशल्ये.
८. कला शाळा (Music & Performing Arts)
- उद्देश: मुलांच्या कलात्मक अभिव्यक्तीचा विकास.
- शिक्षण पद्धती:
- नृत्य, नाट्य, गाणे आणि चित्रकला शिकवणे.
- ताल, सूर आणि लय यांचा सराव.
- लोककला आणि भारतीय संगीताची ओळख.
९. रंगमंच (Theatre & Stage Performance)
- उद्देश: आत्मविश्वास आणि संवाद कौशल्य वाढवणे.
- शिक्षण पद्धती:
- बालनाट्य, नाटिकांचे सादरीकरण आणि कथाकथन.
- संवाद कौशल्य सुधारण्यासाठी विविध उपक्रम.
- देशभक्तीपर आणि संस्कारक्षम गोष्टींचे मंचन.
१०. मैदानी खेळ (Sports & Physical Training)
- उद्देश: शारीरिक आरोग्य आणि टीमवर्क विकसित करणे.
- शिक्षण पद्धती:
- योग, सूर्यनमस्कार आणि शारीरिक व्यायाम.
- गट खेळ, धावणे, उडी मारणे आणि संतुलन खेळ.
- शरीर सुदृढ ठेवण्यासाठी आहार आणि दिनचर्या समजावणे.
११. जलतरण शिक्षण (Swimming & Water Awareness)
- उद्देश: पाण्याची भीती घालवणे आणि जलसुरक्षेचे शिक्षण.
- शिक्षण पद्धती:
- पोहण्याच्या प्राथमिक तंत्रांची ओळख.
- पाण्याचा योग्य वापर आणि जलसंवर्धन.
- आपत्ती व्यवस्थापन आणि जलसुरक्षा पद्धती.
१२. पर्यटन आणि दर्शन (Educational Visits & Excursions)
- उद्देश: बाह्यजगतातील ज्ञान आणि ऐतिहासिक ठिकाणांची ओळख.
- शिक्षण पद्धती:
- ऐतिहासिक ठिकाणे, मंदिरे आणि संग्रहालये भेटी.
- निसर्ग भ्रमंती आणि भौगोलिक स्थळांचा अभ्यास.
- विविध सामाजिक घटकांशी संवाद आणि अनुभव मिळवणे.
शिक्षण प्रणालीतील महत्त्व
विद्या भारतीच्या शिशु वाटिकेमध्ये या १२ जीवन व्यवस्थांचे शिक्षण केवळ ज्ञान पुरवण्यासाठी नाही, तर व्यक्तिमत्त्व विकास, चारित्र्य घडवणे आणि जीवन कौशल्यांचा पाया घालण्यासाठी आहे.
या व्यवस्थांमुळे मुलांना काय लाभ होतो?
✅ जीवनोपयोगी शिक्षण आणि स्वावलंबनाची सवय
✅ व्यवहारज्ञान आणि नैतिक मुल्यांची जाणीव
✅ शारीरिक, मानसिक आणि बौद्धिक विकास
✅ कला, नृत्य, संगीत आणि विज्ञान यामध्ये गोडी वाढवणे
✅ आत्मविश्वास, सृजनशीलता आणि कार्यक्षमता विकसित करणे
निष्कर्ष
विद्या भारतीच्या शिशु वाटिकेमध्ये केवळ शैक्षणिक अभ्यासक्रमावर भर न देता, जीवनाचे सर्व पैलू विकसित करण्यावर भर दिला जातो. त्यामुळे येथे शिकलेली मुले भविष्यात समजदार, जबाबदार आणि स्वावलंबी नागरिक बनतात.
