प्रत्येक बालक हा ईश्वराचा एक अद्भुत वरदान आहे. त्याच्या सर्वांगीण विकासासाठी केवळ औपचारिक शिक्षण पुरेसे नाही, तर त्याला मानसिक, शारीरिक, बौद्धिक, भावनिक आणि आत्मिक स्तरावर घडवणे आवश्यक असते. भारतीय तत्त्वज्ञानानुसार “पंचकोशीय विकास” ही संकल्पना बालकाच्या संपूर्ण जीवनाचा पाया घालते. विद्या भारती या राष्ट्रीय शिक्षण संस्थेने या तत्त्वज्ञानावर आधारित शिक्षणप्रणाली विकसित केली आहे, जी बालकांना संस्कारक्षम आणि आनंददायी शिक्षण प्रदान करते.
पंचकोशीय विकास म्हणजे काय?
भारतीय योगशास्त्र आणि उपनिषदांमध्ये पंचकोश संकल्पना मांडलेली आहे. कोश म्हणजे एक संरक्षक स्तर किंवा आवरण. मानवाच्या जीवनातील पाच स्तरांचा विचार करून त्याचा सर्वांगीण विकास करण्यास पंचकोशीय शिक्षण आवश्यक मानले गेले आहे. ते पुढीलप्रमाणे आहेत:
१. अन्नमय कोश (शारीरिक विकास)
“सर्वप्रथम शरीर स्वास्थ्य टिकविणे गरजेचे आहे, कारण निरोगी शरीरातच निरोगी मन व बुद्धी वास करते.”
- बालकांचा शरीरसंपदा आणि स्वास्थ्य वृद्धिंगत करणे
- योग्य पोषण आहार, योगासने आणि खेळाद्वारे सुदृढ शरीररचना निर्माण करणे
- स्वच्छतेच्या सवयी रुजवणे
- सकस आणि सात्विक आहाराची महती पटवून देणे
२. प्राणमय कोश (ऊर्जा आणि मानसिक स्थिरता)
“प्राण ही जीवनशक्ती आहे, जी शरीराच्या प्रत्येक भागात ऊर्जा वाहून नेते.”
- श्वसन, योग, ध्यानधारणा आणि संतुलित जीवनशैली यांचा अभ्यास
- नैसर्गिक वातावरणाशी जोडून मन व शरीर यांची उर्जाशक्ती संतुलित करणे
- स्फूर्तिदायक क्रियाकलाप (खेळ, नृत्य, योग)
३. मनोमय कोश (भावनिक व मानसिक विकास)
“मन जितके संतुलित आणि सुदृढ असेल, तितका व्यक्तीचा विकास अधिक चांगला होतो.”
- बालकांमध्ये सकारात्मक विचार आणि आत्मविश्वास निर्माण करणे
- स्वभाव, विचार आणि संवाद कौशल्य विकसित करणे
- सामाजिक आणि नैतिक मूल्ये आत्मसात करणे
- गीत, श्लोक, संवाद, कथाकथन यांसारख्या क्रियाकलापांद्वारे मनाची समृद्धी
४. विज्ञानमय कोश (बौद्धिक आणि निर्णयक्षमता विकास)
“बुद्धीचा योग्य वापर आणि विचारसंपन्नता जीवनाचे खरे वैभव आहे.”
- समस्या सोडवण्याची आणि स्वावलंबी विचार करण्याची सवय लावणे
- गणित, विज्ञान आणि भाषा यांचे मुलभूत शिक्षण
- प्रयोग आणि उपक्रमांद्वारे जिज्ञासा जागवणे
- वाचन, निरीक्षण आणि चर्चेच्या माध्यमातून बुद्धीला धारदार बनवणे
५. आनंदमय कोश (आत्मिक आणि संस्कारक्षम विकास)
“खरा आनंद हा बाहेरून मिळत नाही, तो आपल्या अंतःकरणात असतो.”
- निसर्ग आणि कला यांच्याशी जोडलेले शिक्षण
- धर्म, संस्कृती, परंपरा आणि नैतिक शिकवणी यांचा अभ्यास
- सेवा, परोपकार आणि आध्यात्मिकतेचा अंगीकार
- आत्मशांती आणि समाधान मिळवण्यासाठी ध्यान व योगाभ्यास
विद्या भारतीचे शिक्षणतत्त्व
विद्या भारतीच्या शाळा आणि शिशुवाटिका या पंचकोशीय शिक्षणाच्या आधारावर कार्य करतात. त्यांचे उद्दीष्ट केवळ परीक्षांचे गुण वाढवणे नसून, मुलांना जीवनशिक्षण देणे आहे. विद्या भारतीचे शिक्षणतत्त्व पुढीलप्रमाणे आहे:
- भारतीय संस्कृतीशी नाते: मुलांना भारतीय संस्कृती, संस्कार आणि परंपरांशी जोडले जाते.
- नैतिक आणि चारित्र्य शिक्षण: जीवनमूल्ये शिकवून आदर्श नागरिक घडवणे.
- मातृभाषेतील शिक्षण: मुलांच्या संकल्पनांची मजबूत बैठक करण्यासाठी मातृभाषेतून शिक्षण दिले जाते.
- अनुभवाधारित शिक्षण: गोष्टी, क्रियाकलाप, खेळ आणि प्रयोगांच्या माध्यमातून शिकवले जाते.
- पर्यावरण आणि निसर्गाशी जोडणी: बागकाम, प्राण्यांची काळजी, विज्ञान प्रयोग आणि निसर्ग निरीक्षण यांना प्राधान्य.
- गटशिक्षण आणि सर्वांगीण विकास: मुलांना समूहात काम करायला शिकवले जाते, त्यामुळे त्यांच्यात सहकार्य आणि नेतृत्वगुण विकसित होतात.
निष्कर्ष
विद्या भारतीच्या पंचकोशीय शिक्षण प्रणालीमुळे मुलांचे व्यक्तिमत्त्व संपूर्णतः विकसित होते. हे शिक्षण त्यांना केवळ परीक्षांसाठी नव्हे, तर आयुष्यभर उपयोगी पडणाऱ्या गुणांसाठी तयार करते. विद्या भारतीचे तत्त्वज्ञान सांगते की “शिक्षण म्हणजे केवळ ज्ञान नव्हे, तर जीवनाचे शाश्वत मूल्य शिकवणारा दीपस्तंभ आहे.”
